4 de abril de 2018

XE'EL TOONAL

RAÍZ Y TRONCO

Foto: Músicos mayas de Comitan, Chiapas México.

Me fortalece la tradición que no se anda con disfraces,
que no habla pajas, 
que no se llena la boca de cosas de la nueva era.

Me fortalece esas raíces que no busca protagonismo,
que son padre y madre de sus prácticas,
que son herederos de la práctica de sus abuelas y sus abuelos.

Solamente quien vive sus raíces 
conoce la función que ejerce en una sociedad 
que vive su raíz, su tronco.

1 de abril de 2018

XTIKLAJIK CHIHAAB'

EL INICIO DEL HAAB'

Kama'in nake'xtz'iib'ah chaq li rajlankil q'eh kutank sa' najteril tz'iib'.
Así representaban nuestros antepasados la cuenta del tiempo (Cholq'ij y Haab'), en la antigua escritura/pintura.

TZ'IIB': Wuqub' Kej, Xchunlajik Pohp
ESCRITURA: 7 Kej y Asentamiento de Pohp
Dibujo de Aj Xol Ch'ok. 2018

Li aatin Chum Pohp, ha'an raatinul li xtiklajik jun Chihaab' (li najteril ajleb'aal Chihaab'), li naru naqaye sa' Q'eqchi' jo' Xchunlajik maraj Xk'ojlajik Pohp.

Wankeb' qas qiitz'in (aj maya') yookeb' roksinkil li aatin "maajun Pop" ab'an, yal yookeb' xjalb'al li ajl wank sa' kaxlan aatin 'cero' nake'xyeh re. Ut a'an, muku jwal us ta, xb'aan naq li xtiklajik li junq may kutank, tiklaak nake'xb'aanu, ajlaak nake'xtikib' ut muku sachk ta, jo'kan utan naq ink'a' us xyeeb'al "maajun" re. Naqanaw naq li aatin maajun wank sa' Q'eqchi' ut wank sa' ajlank ab'anan, jalan aj wi' li xna'leb'il roksinkil wi.

Naqanaw naq, li junjunq chi winal (junmay kutank) nak'ojlaak li rajawal chihaab', kaahib'eb' sa' xb'eh.

Jo' naxye sa' jun Cholq'ij reheb' aj K'iche', re li kaxlan chihaab' 1722:

"Wa' e kajawar chupam jun junab'. Wa' e nab'e mixchap rajawarem: No'j, Iq', Kej, EXaq e kajib' kakijal kib' chupam ri jujun chi junab'."

Sa' Q'eqchi' naru naqajal chi kama'in:
Ha'ineb' nake'awa'b'ejink sa' junjunq chi chihaab'. Ha'ineb' xb'eenwa nake'xchap rajawal: No'j, Iq', Kej, E. Ka'aj wi'eb' a kaahib' nake'xjal rib' sa' li junjunq chi chihaab'.

Jo'kan utan, li xkutankil li Cholq'ij x'ok chi xchapb'al rajawal, li xk'ojlaak chi ru li tem, ha'an li Wuqub' Kej ut xtiklaak rajawal naq xk'ojlaak li winal Pohp.

La expresión Chum Pohp refiere al inicio de un Winal (ciclo de 20 días)